ဆာဂေးကူလီကော့ဗ် (Sergey Kulikov) သည် ရုရှားနိုင်ငံမှ ထွက်ခွာနိုင်သည့် ပထမဆုံးလေယာဉ်ခရီးစဉ်လက်မှတ်ကို ကြိုတင်ဝယ်ယူခဲ့ပြီး ကရင်မလင်မှ ၂၀၂၂ခုနှစ်တွင် အတင်းအကြပ် စစ်သားစုဆောင်းမှုနှင့် ပြင်းထန်သော ပြစ်ဒဏ်များကို စက်တင်ဘာလတွင် ကြေညာပြီး ရက်ပိုင်းအတွင်း ရုရှားနိုင်ငံမှ ထွက်ခွာနိုင်ခဲ့သည်။ ရှေ့နေတစ်ဦးအနေဖြင့်၊ ဆာဂေးကူလီကော့ဗ်သည် ထိုစစ်မှုထမ်းဥပဒေများကို မည်မျှမြန်မြန်ဆန်ဆန် ချမှတ်မည်ကို စိုးရိမ်ခဲ့ပါသည်။ ရုရှားသည် လူ့အခွင့်အရေးဆိုင်ရာ ဥရောပကွန်ဗင်းရှင်းမှ ဖယ်ထုတ်ခံရပြီးနောက် ဥပဒေ၏အကာအကွယ်ကို ရယူရန် “တရားမျှတသောတရားရုံး” မရှိတော့ဟု သူခံစားခဲ့ရသည်။ ယခုအခါ ဒူဘိုင်းတွင်နေထိုင်ပြီး တရားမျှတမှုကင်းမဲ့ကြောင်းသိရှိနေသော်လည်း ရုရှားသမ္မတရွေးကောက်ပွဲတွင် မဲပေးရန် ပြင်ဆင်နေပါသည်။
သို့သော်လည်း ဂေးကူလီကော့ဗ်က မဲပေးခြင်းသည် ရုရှားနိုင်ငံအတွင်းနှင့် နိုင်ငံပြင်ပမှ ဆန္ဒပြမှုကို ဖော်ပြသည့် တစ်ခုတည်းသော လွတ်လပ်မှုနှင့် ထိရောက်သော နည်းလမ်းဖြစ်ကြောင်း ပြောကြားခဲ့သည်။ “လူတွေက မဲရုံတွေမှာ မပေါ်လာရင် အတုအယောင်နဲ့ မဲခိုးတဲ့အလုပ်က ပိုလွယ်လာမှာပါ” ဟု ၎င်းက ဆက်လက်ပြောသည်။ ဆာဂေးကူလီကော့ဗ်သည် ၂၀၂၂ ခုနှစ် ဖေဖော်ဝါရီလတွင် သမ္မတ ဗလာဒီမာပူတင်မှ ယူကရိန်းအား လုံးလုံးလျားလျားကျူးကျော်ဝင်ရောက်ခဲ့ပြီးနောက် ရာနှင့်ချီသော ရုရှားနိုင်ငံသား အများအပြား နိုင်ငံတွင်းမှ ကူလီကော့ဗ်ကဲ့သို့ က်ခွာလာခဲ့ခြင်းကြောင့် ကမ္ဘာတစ်ဝှမ်းတွင် ရုရှားလူဦးရေ တိုးပွားများပြားလာခဲ့သည်။ ရုရှားနိုင်ငံခြားရေး ဝန်ကြီးဌာနက မတ် ၁၅-၁၇ ရက် သမ္မတရွေးကောက်ပွဲမှာ အစိုးရကို ဆန့်ကျင်တယ်လို့ ယူဆတဲ့ နိုင်ငံခြားတိုင်းပြည်များဆီ ထွက်ခွာသွားသူတွေကိုတောင်မှ မဲပေးခွင့်ပြုမယ်လို့ ရုရှားနိုင်ငံခြားရေး ဝန်ကြီးဌာနက ပြောပါတယ်။ ရုရှားဗဟိုရွေးကောက်ပွဲကော်မရှင်က နိုင်ငံပေါင်း ၁၄၄ နိုင်ငံရှိ မဲရုံ ၂၈၈ ရုံတွင် နိုင်ငံရပ်ခြားတွင်နေသူများက မဲပေးကြမည်ဖြစ်ကြောင်း ရုရှားနိုင်ငံပိုင်မီဒီယာ TASS က ဖော်ပြခဲ့သည်။
၂၀၁၈ ခုနှစ် သမ္မတရွေးကောက်ပွဲများအတွင်း ပြည်ပတွင် မဲရုံ ၄၀၁ ရုံ ဖွင့်လှစ်ခဲ့ပြီး လူပေါင်း ၄၇၅,၀၀၀ ကျော် မဲပေးခဲ့ကြောင်း RIA Novosti (ရုရှားနိုင်ငံပိုင်ပြည်တွင်းသတင်းဌာန) ၏ ပြောကြားချက်ကို ကိုးကား၍ ဗဟိုရွေးကောက်ပွဲကော်မရှင်က ထုတ်ပြန်ခဲ့သည်။ သို့သော် ယခုနှစ်တွင်မူ ၂၀၁၈ ခုနှစ်တွင် လုပ်ဆောင်ခဲ့သည့် ပြည်ပမဲရုံအများအပြားသည် ပိတ်သွားခဲ့ပြီဖြစ်သည်။ နိုင်ငံရပ်ခြားတွင်နေထိုင်သော ရုရှားနိုင်ငံသား မည်မျှ မဲပေးမည်ကို ရှင်းရှင်းလင်းလင်း မသိရသေးသော်လည်း နိုင်ငံရပ်ခြားမဲရုံများတွင် မဲပေးရာတွင် တန်းစီနေမည့် လူတန်းရှည်ကြီးရှိလာမည့် အလားအလာကြောင့် ပိုကြာမည့် အခြေအနေရှိသည်။ အဘယ့်ကြောင့်ဆိုသော် ရုရှားနိုင်ငံမှ အစုလိုက်အပြုံလိုက် ထွက်ခွာသွားမှုကြောင့် ပြည်ပတွင် မဲပေးသူအရေအတွက် ပိုများမည်ဟု မျှော်လင့်ရသည်။ CNN က နိုင်ငံရပ်ခြားမှ ရုရှားနိုင်ငံသားအများအပြားကို မေးမြန်းပြောဆိုခဲ့ပြီး ၎င်းတို့အားလုံးသည် ပူတင်အပေါ် မလိုလား မကြိုက်နှစ်သက်ကြောင်း ထင်မြင်ယူဆချက်မှာ တစည်းတလုံးတည်း ညီညွတ်စွာရှိနေကြပြီး ၎င်း၏အစိုးရသည် အာဏာရှင်ဖြစ်ပြီး တဖက်သတ် ဝါဒဖြန့်ခြင်းနှင့် လူ့အခွင့်အရေးကို ချိုးဖောက်နေသည်ဟု ပြောဆိုခဲ့သည်။
သို့သော် အမှန်တကယ် မဲပေးရွေးချယ်မှုနှင့်ပတ်သက်၍ သူတို့တွင် ခံစားချက်များရောထွေး၍ နေခဲ့သည်။ မဲပေးရွေးချယ်ရန် အခြားရွေးချယ်စရာ မရှိသောကြောင့်ဖြစ်သည်။ ၎င်းတို့သည် မဲပေးခြင်းဆိုင်ရာ အသုံးဝင်မှုအပေါ် ရောထွေးခံစားခဲ့ကြသည်ဟု ဆိုသည်။
‘အားကိုးနိုင်စရာ ကိုယ်စားလှယ်ကောင်းမရှိ’
“ဒီရွေးကောက်ပွဲဟာ မှန်ကန်တဲ့ ကိုယ်စားလှယ်လောင်းကို ရွေးချယ်တာ မဟုတ်ပါဘူး။ ဘယ်ကိုယ်စားလှယ်လောင်းကို ရွေးချယ်မလဲဆိုတာ ကျွန်တော်တို့အားလုံး ကောင်းကောင်းနားလည်ပါတယ်” ဟု ၂၀၂၂ ခုနှစ် မတ်လတွင် ဂျာမနီနိုင်ငံ ဟမ်းဘတ်မြို့သို့ ပြောင်းရွှေ့ခဲ့သော အသက် ၃၅ နှစ်အရွယ် ဒေတာလေ့လာသုံးသပ်သူ လူဘာဇက်ဟာရော့ဗ် (Luba Zakharov) က ပြောကြားခဲ့သည်။ သူသည် ရွေးကောက်ပွဲအတွက် ဘာလင်သို့ သွားရောက်မဲပေးရန် စီစဉ်နေခြင်းဖြစ်သည်။ သူနေသည့် ဟမ်းဘတ်မြို့ရှိ မဲရုံကို ပိတ်လိုက်သောကြောင့်ဖြစ်သည်။ “ ကျွန်တော်ရဲ့မဲကို တရားမဝင်မဲအဖြစ် လုပ်ပစ်ဖို့များတယ်” ဟုသူကပြောသည်။ မဲများကို တရားမဝင်မဲ ဖြစ်ရန်ပြုခြင်းသည် မကျေနပ်မှုကို ပြသရန် ရေပန်းစားသော ဗျူဟာတစ်ခု ဖြစ်လာပြီး အခြေခံအားဖြင့် မဲကို မှားယွင်းစွာ အမှတ်အသားပြုခြင်းဖြင့် “ အထက်ဖော်ပြပါထဲမှတစ်ခုမှ” ကို မဲခြစ်ပေးခြင်း ဖြစ်သည်။
“ဒီရွေးကောက်ပွဲမှာ ကောင်းမွန်တဲ့ အဖြေမရှိပါဘူး။ ကောင်းမွန်တဲ့ ကိုယ်စားလှယ်လောင်းတွေလဲ မရှိပါဘူး” ဟု ဇက်ဟာရော့ဗ် က ဆက်လက်ပြောသည်။ ဖေဖော်ဝါရီလတွင်၊ မမျှော်လင့်ထားသော လူထုထောက်ခံမှု အရှိန်အဟုန်ကို စုစည်းရရှိ ထားသည့် ပူတင်၏ မူဝါဒများကို ပွင့်ပွင့်လင်းလင်း ဝေဖန်သည့် တစ်ဦးတည်းသော စစ်ဆန့်ကျင်ရေး ကိုယ်စားလှယ်လောင်း ဘောရစ် နာဂျက်စ်ဂျင် (Boris Nadezhdin) ကို ဗဟိုရွေးကောက်ပွဲ ကော်မရှင်က ဝင်ရောက်ယှဉ်ပြိုင်ခွင့် ပိတ်ပင်ခဲ့သည်။ နိုင်ငံတဝှမ်းရော ပြည်ပမှာပါ တန်းစီစောင့်ဆိုင်းနေတဲ့ ထောင်ပေါင်းများစွာသော ရုရှားနိုင်ငံသားတွေဟာ သူ့ရဲ့သမ္မတလောင်းအဖြစ် ဝင်ရောက်ယှဉ်ပြိုင်မှုကို အခြားရွေးချယ်စရာတစ်ခုအတွက် ထောက်ခံတဲ့အနေနဲ့ လူထုတောင်းဆိုမှု ကြီးထွားလာကြောင်း သက်သေပြခဲ့ကြပါသည်။ ပြည်သူတွေက သူ့ကိုထောက်ခံကြောင်း ပြသခဲ့ပေမဲ့ သူ့ရွေးကောက်ခံမှုကို ပူတင်အစိုးရက ပိတ်ပင်ခဲ့ပြန်ပါတယ်။
ဗလာဒီဆလပ် ဒါဗန်ကိုဗီ (Vladislav Davankov)၊ နီကိုလိုင် ခါရသ်တိုနော့ဗ် (Nikolai Kharitonov) နှင့် လီယိုနစ်စလပ်စကီ (Leonid Slutsky) တို့သည် ပူတင်အား တရားဝင်မဲဖြင့် ယှဉ်ပြိုင်နေသည့် ကျန်ကိုယ်စားလှယ်လောင်း သုံးဦးစလုံးကို လူထုက ကရင်မလင်ကို ထောက်ခံသူများဟု ကျယ်ပြန့်စွာ ယူဆကြပြီး လက်ရှိအနေအထားတွင် အခြားရွေးချယ်စရာကို ရှာဖွေနေသည့် မဲဆန္ဒရှင်များအတွက် ရွေးချယ်စရာ အနည်းငယ်သာ ကျန်ရစ်သည်။ လွန်ခဲ့သည့်လက အကျဉ်းထောင်ထဲတွင် ပြတ်ပြတ်သားသား ပြောဆိုတတ်သော ကရင်မလင် ဝေဖန်ရေးဆရာ ရုရှားအတိုက်အခံ ခေါင်းဆောင်အလက်ဆီနာဗာလ်နီ (Alexey Navalny) သေဆုံးခဲ့ရခြင်းသည် ယူကရိန်းနှင့် စစ်ပွဲအတွင်း ရုရှားတွင် စစ်ဆန့်ကျင်သူများကို အရှိန်အဟုန်ဖြင့် မညှာတာမှုကင်းစွာ ဖြိုခွင်းသတ်ဖြတ်မှု ဖြစ်သည်။ သူ၏သေဆုံးမှုသည် ကမ္ဘာတစ်ဝှမ်းနှင့် ရုရှားနိုင်ငံအတွင်း၌ ဝမ်းနည်းပူဆွေးမှုများစွာကို အုံကြွလာစေခဲ့ပြီး များစွာသောသူများက သူ့ကို ရုရှားနိုင်ငံ၏ အနာဂတ်မျှော်လင့်ချက်၏သင်္ကေတအဖြစ် ရှုမြင်ကြသည်။ ကွယ်လွန်သူ အလက်ဆီနာဗာလ်နီ၏ဇနီး ယူလီယာနာဗာလ်နာရာ (Yulia Navalnaya) သည် ရွေးကောက်ပွဲနောက်ဆုံးနေ့တွင် ရုရှားပြည်သူများအား ဖီဆန်မှုပြသည့်အနေဖြင့် မဲရုံများတွင် စုဝေးကြရန် ပြီးခဲ့သည့်အပတ်က တိုက်တွန်းခဲ့သည်။
အလက်ဆီနာဗာလ်နီကွယ်လွန်ပြီးနောက်တွင် ယူလီယာ နာဗာလ်နာရာ၏ နှိုးဆော်မှုသည် ဂျာမနီရှိ အခြားသော ရုရှားအတိုက်အခံ မဲဆန္ဒရှင်များနှင့် ချိတ်ဆက်မှု တည်ဆောက်ရန် ဖြစ်သည်။ ရုရှားပြည်တွင်းရော ပြည်ပရော အားကောင်းသည့် ထောက်ခံမှုစနစ်ကို တည်ဆောက်ရန်အတွက် တစ်နေ့တွင် အသုံးပြုနိုင်သည့် ဆက်ဆံရေးကို ဇက်ဟာရော့ဗ် က CNN သို့ ပြောကြားခဲ့သည်။ တိုင်းပြည်၏ “ဒီမိုကရက်တစ် ရွေးကောက်ပွဲမှာ မဲပေးဖို့ထက် ဆန္ဒပြတဲ့ လုပ်ရပ်တွေကို ဆန္ဒပြတာက ပိုအရေးကြီးတယ်” ဟု ဇက်ဟာရော့ဗ်က ဆိုသည်။ “တခါတရံမှာ စည်းလုံးညီညွတ်မှုက နည်းနည်းလေးပဲ လိုအပ်ပါတယ်” ဟု ၎င်းက ဆိုသည်။ “နိုင်ငံခြားရောက်ရုရှား နိုင်ငံသားတွေအတွက်တော့ အန္တရာယ်မရှိပါဘူး။ ငါတို့မှာ ဆုံးရှုံးစရာ ဘာမှ မရှိဘူး”ဟုသူကဆိုသည်။
နိုင်ငံရပ်ခြားတွင် နေထိုင်ခြင်းသည် သူ့အားလွတ်လပ်စွာ ထင်မြင်ယူဆချက်များကို ပွင့်လင်းမြင်သာစွာ ထုတ်ဖော်ပြောဆိုခွင့်ပေးသည့်အပြင် နိုင်ငံတွင်းရှိ ထုတ်ဖော်ပြောဆိုရန် စကားပြောဆိုရန် ကြောက်ရွံ့သောသူများ နိုင်ငံရေး အကျဉ်းသားများနှင့် ရုရှားနိုင်ငံသားများကို အကူညီပေးခြင်းဖြစ်သည်ဟု ၎င်းက ဆိုသည်။
” ရွေးကောက်ပွဲက လုပ်ပွဲသက်သက်သာဖြစ်တယ်”
၂၀၂၂ ခုနှစ်တွင် ဂျူးလူမျိုး မျိုးရိုးမှဆင်းသက်လာသူ အသက်၃၅ နှစ်အရွယ်ရှိပညာရှင် အင်နာအား အစ္စရေးနိုင်ငံ ဘီရာရှိဗာ (Be’er Sheva) သို့ ပြောင်းရွှေ့ခွင့်ပြုခဲ့သည့် ပညာရှင်အင်နာကဲ့သို့သော နိုင်ငံရပ်ခြားရောက် နိုင်ငံသားများသည် မဲပေးခြင်းကို ပယ်မဲအဖြစ်ပေးရန် နှစ်သက်ကြသည်။ လက်စားချေခံရမည်ကို ကြောက်ရွံ့သောကြောင့် သူမ၏အမည်ကို ပြောင်းလဲဖော်ပြရန် တောင်းဆိုခဲ့သော အင်နာက ရွေးကောက်ပွဲတွင် ပါဝင်ခြင်းသည် ရုရှားနိုင်ငံသည် ဒီမိုကရေစီဖြစ်ကြောင်း ကရင်မလင်၏ ပြောကြားချက်ကို အထောက်ကူပေးရာ ရောက်ကြောင်း ပြောကြားခဲ့သည်။
ကမ္ဘာ့မီဒီယာတွေကို ခေါင်းစဉ်တပ်စေချင်ပါတယ် ရုရှားမှာ အာဏာရှင်စနစ် ရှိတယ်” ရုရှားနိုင်ငံသည် ဒဏ်ခတ်ပိတ်ဆို့မှုများ၏ အလေးချိန်နှင့် ကာကွယ်ရေးအသုံးစရိတ်များ ကြီးကြီးမားမား ကျဆင်းနေချိန်၌ပင် ယူကရိန်းစစ်ပွဲကို ရုရှနိုင်ငံသားများက ထောက်ခံကြောင်း ပြသရန်အတွက် ပူတင်သည် ဤရွေးကောက်ပွဲကို အားကိုးနေရကြောင်း ရုရှားနိုင်ငံခြားရေးမူဝါဒကို အထူးပြုလေ့လာသူ Royal United Services Institute (RUSI) မှ ပညာရှင် ကော်လမ် ဖရာဆာ(Callum Fraser) ၏ ပြောကြားချက်အရ သိရသည်။။
“ အာဏာရှင်အစိုးရများတွင် ရွေးကောက်ပွဲများသည် ခေါင်းဆောင်၏ အုပ်ချုပ်မှုလုပ်ပိုင်ခွင့်ကို အများပြည်သူက ထောက်ခံကြောင်း အများကို ကိုယ်စားပြုသူအဖြစ် မကြာခဏ ပုံဖော်၍ အပြုကြသည်” ဟု ဖရာဆာက ဆိုသည်။ “ဒီရွေးကောက်ပွဲဟာ ရုရှားသမိုင်းမှာ ခြယ်လှယ်မှုအများဆုံး ရွေးကောက်ပွဲ ဖြစ်နိုင်ချေရှိအောင် ပြင်ဆင်နေပါတယ်။ လာရောက်မဲပေးသူဦးရေ ၈၀% ထက် နည်းပါးမည်မှာ သေချာသော်လည်း၊ ဤရွေးကောက်ပွဲအတွင်း ကိန်းဂဏန်းများကို တရားဝင်ပြသရန် တရားဝင် ကြွေးကြော်သံကို ကျွန်ုပ်တို့ မျှော်လင့်နိုင်ပါသည်” ဟု ဆိုသည်။
ကျိုးကြေနေသောအတိုက်အခံ။
ဖရာဆာက ရုရှားလူဦးရေ၏ ၁၀% မှ ၁၅% ခန့်သည် “ စနစ်အား အလွန်အမင်းစိတ် မကျေမနပ်ဖြစ်ပြီး ၎င်းတို့ရဲ့မကြေနပ်ချက်ကိုပြသရန် ပြင်ဆင်နေကြသည်” ဟု ခန့်မှန်းထားသော်လည်းတဖက်တွင်လည်းထို့ထက်ပို၍ ပိုကြီးမားသော နိုင်ငံရေးဆိုင်ရာ အုပ်စုအပိုင်း တစ်ခုလည်း ရှိသည် ၎င်းတို့ပေးမည့် မဲများသည် အဓိပ္ပာယ်မဲ့သည်ဟု ယုံကြည်သောကြောင့် အိမ်တွင်ပဲနေမည့်အုပ်စုကြီးဖြစ်သည်။
ခေတ်သစ် ရုရှား၏ အတိုက်အခံများသည် စည်းလုံးညီညွတ်သော အင်အားစုတစ်ခုအဖြစ် ပေါင်းစည်းရန် ရုန်းကန်နေရပြီး ဆွဲဆောင်မှုရှိသော ခေါင်းဆောင်များဆီသို့ ဦးတည်သွားကြသည်။ အလက်ဆီနာဗာလ်နီ၏ အဖွဲ့သည် လက်ရှိတွင် အတိုက်အခံများ၏ ရေပန်းအစားဆုံး အုပ်စုများထဲမှ တစ်ခုအဖြစ် ထင်ရှားနေသော်လည်း ၎င်းတို့ အများစုမှာ သီးခြားလွတ်လပ်စွာ လုပ်ဆောင်လျက်ရှိသည်။ တစ်ချိန်တည်းတွင် ကရင်မလင်ကို အပြောအများဆုံး ဝေဖန်သူ အတိုက်အခံပုဂ္ဂိုလ်များဖြစ်သည့် အီရာယက်ရှင် (Ilya Yashin) နှင့် ဗလာဒီမာ ကာရာ မူဇာ (Vladimir Kara-Murza) တို့သည် ထောင်ကျခဲ့ပြီး နိုင်ငံရေး သမား ဘောရစ် နမ်စတော့ဗ် (Boris Nemtsov) နှင့် သတင်းထောက် အင်နာ ပေါ်လစ် ကိုဗက်စကာရာ (Anna Politkovskaya) ကဲ့သို့သော သူများမှာ အသတ်ခံခဲ့ရသည်။
“ရုရှားဟာ ဒီမိုကရေစီနိုင်ငံ မဟုတ်ဘူး” ဟု ဖရာဆာက အလေးပေးပြောကြားခဲ့သည်။ “ရွေးကောက်ပွဲအားလုံးက ဟန်ပြလုပ်ပြဖို့ဖြစ်ပြီး ပူတင်ကို အများစုက ထောက်ခံကြောင်း ကိုက်ညီတဲ့ရလဒ်ကို ပြသပါလိမ့်မယ်။” “အထူးသဖြင့် တိုင်းပြည်မှ ထွက်ပြေးလာသော လစ်ဘရယ်များ” နှင့် အထူးစစ်ဆင်ရေး SMO [Special Military Operation] တို့သည် မည်သည့် ရလဒ်ပြောင်းသွားလိမ့်မည်ဟု RUSI မှ မယုံပါ။
ဒါပေမယ့် ဒါဟာ ပြည်ပက မဲဆန္ဒရှင်တွေရဲ့ မျှော်လင့်ချက်ကို ဆုပ်ကိုင်ထားဖို့ အဟန့်အတား မဖြစ်ခဲ့ပါဘူး။ “ မည်သူမှ တခုခုကို ရရှိ အောင်မြင်နိုင်မယ့် အခြေအနေမရှိပါဘူး ” ဟု ဒူဘိုင်းရှိ ရှေ့နေ ကူလီကော့ဗ်က ပြောကြားခဲ့သည်။ “ဒါပေမယ့် ဒါက အခွင့်အရေးတစ်ခုပဲလေ၊ နှလုံးသားထဲမှာ အံ့ဖွယ်ကောင်းတဲ့ ပြောင်းလဲမှုတခုကို အမြဲမျှော်လင့်ချက်ရှိတယ်။ ငါက ရုရှားလူမျိုးပါ အံ့ဩစရာ ဖြစ်မှုတွေကို ယုံကြည်တယ်။”
ဓာတ်ပုံ။
၂၀၁၈ ခုနှစ် ရုရှားသမ္မတ ရွေးကောက်ပွဲတွင် မဲပေးရန် ဂျာမနီနိုင်ငံ ဘာလင်မြို့က ရုရှားသံရုံးရှေ့တွင် လူများတန်းစီပြီး မဲပေးခဲ့ကြစဉ်။
Joerg Carstensen/picture-alliance/dpa/AP
